Zeep maken: etherische oliën

Kusala zepen stonden vooral bekend om de heerlijke geuren van etherische oliën. Het was altijd fantastisch om de verraste reacties van mensen te zien als ze voor het eerst de geuren roken. Aangezien de zepen nu uitverkocht zijn en niet meer geproduceerd gaan worden, deel ik in deze blog post de recepten van de blends van etherische oliën van de Kusala zepen. Hiermee kun je zelf dus je favoriete Kusala geur namaken, bijvoorbeeld om in je eigen handgemaakte zeep te gebruiken, in een huidolie, of in een aromadiffuser.

Synthetische parfums vs etherische oliën

De meeste huidverzorgingsproducten die je in de winkel vindt zijn gemaakt met synthetische parfums, of soms met een combinatie van synthetische parfums en etherische oliën. Dit is omdat parfums stabieler zijn en er dus voor zorgen dat de producten langer blijven ruiken en langer in de schappen van de winkel kunnen blijven liggen. Tegelijkertijd kunnen parfums behoorlijk aggresief zijn voor de neus en soms ook voor de huid. Ondanks dat ik jaren lang dagelijks in de natuurlijke geuren van Kusala zeep heb gewerkt ben ik zelf overgevoelig voor de synthetische geuren van parfum. Vanmorgen liep ik bijvoorbeeld met de hond over een landweg 100-200 meter achter een man die een walm van parfum achterliet. Vreselijk vind ik dat! Of als iemand met parfum op mijn hond knuffelt en ik vervolgend drie dagen lang die geur aan mijn hond blijf ruiken… Parfum is erg plakkerig en sommige mensen vinden dat juist prettig om eventuele “vieze” geurtjes te verdoezelen.

Mijn eigen voorkeur is altijd uitgegaan naar etherische oliën die een hele andere geur-ervaring bieden. Tegelijkertijd zijn er ook bij het werken met etherische oliën een paar punten om in gedachten te houden. Allereerst hebben etherische oliën de neiging om sneller te vervliegen. Er zijn zeker manieren om een gebalanceerde geur te maken die behoorlijk lang mee kan gaan. Zo kun je in het E-book Ambachtelijke Zeep Maken bijvoorbeeld zien dat het belangrijk is om combinaties van verschillende geurnoten te maken en een geur te ankeren met basisnoten, zoals patchouli of wierook. Maar zelfs met stabiele geuren is mijn ervaring is dat de meeste zepen na 1-2 jaar wel echt hun geur beginnen te verliezen. Het proces van vervlieging is sterk afhankelijk van de specifieke etherische oliën gebruikt, de hoeveelheid, de methode van zeep maken, en de manier van opslag van de zeep. Het kan bijvoorbeeld voorkomen dat de geur van een zeep al grotendeels vervaagd is voordat de droogperiode voorbij is. Dan moet je dus iets aan het recept of de methode aanpassen om het stabieler te krijgen.

Een andere overweging bij het gebruik van etherische oliën is milieu-impact. Ik ging er zelf altijd van uit dat natuurlijke ingrediënten per definitie beter zijn. Zo bevatten sommige synthetische parfums schadelijke componenten die het water kunnen vervuilen, die niet biologisch afbreekbaar zijn en die zich op kunnen hopen in het milieu. Maar het is toch niet zo zwart-wit. Etherische oliën zijn ontzettend geconcentreerd en kunnen ze hierdoor ook schadelijk zijn voor het milieu, of voor de gezondheid. De flesjes hebben vaak veiligheidsicoontjes waaruit je dit kunt afleiden. Het verschilt sterk per etherische olie, afhankelijk van de chemische samenstelling. Ook al zijn etherische oliën wel biologisch afbreekbaar moet je nooit een oud flesje etherische olie door de gootsteen spoelen, maar het naar het klein chemisch afval brengen zodat het op een goede manier onschadelijk wordt gemaakt. Verder is er voor de productie van etherische oliën ontzettend veel plantmateriaal nodig wat niet altijd op een duurzame manier wordt verbouwd, geproduceerd, en getransporteerd. En je hebt best veel etherische olie nodig voor een overtuigende geur in zeep, dus de ecologische voetafdruk is dan behoorlijk hoog. Uiteindelijk is de beste oplossing waarschijnlijk om spaarzaam te zijn met geuren, ook met die van etherische oliën. Ik had nooit gedacht dat ik dit als zeepmaker zou zeggen, maar eigenlijk kun je een geur beter in een huidolie gebruiken dan in zeep, zodat je veel minder nodig hebt en het ook nog beter blijft zitten zodat je er langer van kunt genieten.

Veiligheid van etherische oliën

Naast geurstabiliteit en milieu-impact moet je bij het gebruik van etherische oliën ook rekening houden met veiligheid. Ik noemde al even dat sommige oliën schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid. Nu gaat het dan vooral om pure of sterk geconcentreerde olie en enige schadelijkheid neemt natuurlijk snel af door verdunning in een huidverzorgingsproduct of een basisolie. Daarbij is een mogelijk risico ook erg afhankelijk van het soort product en de manier waarop het gebruikt wordt. Zo wordt er meestal onderscheid gemaakt tussen rinse-off en leave-on products. Een etherische olie in een zeep die je onder de douche meteen weer afspoelt heeft minder risico’s dan bijvoorbeeld in een huidolie die op de huid blijft zitten of in een lippenbalsem waar je misschien ook nog iets van binnen zou krijgen. Het hoogste risico is natuurlijk bij echte inname wat je eigenlijk het beste altijd kunt vermijden. Helaas zijn er sommige influencers die aanraden om etherische oliën in te nemen, soms in een glas water. Het eerste probleem hiermee is dat etherische oliën wel in olie maar niet in water oplosbaar zijn. Hierdoor komen er dus pure druppels etherische olie in aanraking met je ingewanden wat tot irritatie en zelfs schade kan leiden. Maar zelfs als het wel in een basisolie verdund zou zijn is inname zelden aan te raden en doe dit sowieso nooit op advies van iemand die geen medische achtergrond heeft.

Het is ook heel belangrijk om voorzichtig te zijn met het gebruik van etherische oliën op huisdieren of in aromadiffusers in het bijzijn van huisdieren. Doe dit nooit zonder grondig onderzoek en al helemaal nooit onverdund. Sommige etherische oliën zijn veiliger dan andere, maar eigenlijk kun je het het beste zoveel mogelijk vermijden. Er zijn verhalen van dieren die ernstig ziek werden van het gebruik van etherische oliën of zelfs overleden.

In het e-book staat al iets over de tegenstrijdige informatie beschikbaar online over risico’s van het gebruik van etherische oliën tijdens zwangerschap of borstvoeding. Helaas is de informatie beschikbaar via de gemiddelde blogger of verkoper gewoon niet betrouwbaar. Als je écht goede informatie zoekt die wetenschappelijk onderbouwd is zou ik je aanraden om dit fantastische boek te bestellen:

Robert Tisserand & Rodney Young (2014). Essential Oil Safety, second edition. Elsevier.

Met betrekking tot de etherische oliën in de recepten hieronder zijn er een paar belangrijke opmerkingen te maken over veiligheid.

Allereerst is bij het bij veel etherische oliën belangrijk om oxidatie te voorkomen omdat dat kan leiden tot verhoogde gevoeligheid van de huid en zelfs tot allergische reacties. Veel mensen denken dat etherische oliën altijd houdbaar blijven, maar dit is niet het geval. Flesjes zonder houdbaarheidsdatum zijn niet betrouwbaar. Oxidatie vindt plaats onder invloed van licht, hitte, en zuurstof. Je kunt je etherische oliën dus het beste op een koele donkere plek bewaren, in een ondoorzichtige fles – bij Kusala bewaarden we de etherische oliën zelfs altijd in de koelkast. Als er een klein restje in een fles zit dan is er relatief veel zuurstof en dus wordt de kans op oxidatie groter. Laat dit dan dus niet te lang staan of giet het over naar een kleiner flesje.

Een ander effect waar rekening mee gehouden moet worden bij gebruik van etherische oliën is fototoxiciteit. Dit geldt vooral voor citrus etherische oliën zoals citroen, limoen, en bergamot (de geperste, maar niet de gedestilleerde versies). Fototoxiciteit betekent dat er een reactie met zonlicht kan plaatvinden waardoor de huid geïrriteerd raakt en kan beschadigen of zelfs ernstig verbranden. Dit zal niet zo snel gebeuren bij het gebruik van zeep, maar als je een crème gebruikt met een hoge concentratie citrus etherische oliën is het niet slim om vervolgens in de zon te gaan zitten.

Verder zijn er nog een paar specifieke etherische oliën in de recepten hieronder met belangrijke contra-indicaties:

• Mirre etherische olie kan beter vermeden worden door vrouwen tijdens zwangerschap en borstvoeding.
• Salie etherische olie kan beter vermeden worden door vrouwen tijdens zwangerschap en borstvoeding.
• Zoete venkel etherische olie kan beter vermeden worden door vrouwen tijdens zwangerschap en borstvoeding en door kinderen onder 5 jaar. Ook bij endometriosis en oestrogeen-afhankelijke kanker.

Dit alles klinkt misschien best eng. Het is natuurlijk niet bedoeld als bangmakerij. Ik heb zelf vele jaren ontzettend genoten van het werken met etherische oliën en zal dit voor eigen gebruik ook zeker blijven doen. Er is alleen wel enige voorzichtigheid geboden. 

Etherische oliën: de Kusala blends

Hieronder kun je dan de recepten vinden onder de titels van de originele zepen met deze geuren (je kunt informatie over de zepen zelf terug vinden in het Zeeparchief). Allereerst zie je het percentage van de etherische olie als totaal van de blend en vervolgens zie je de echte hoeveelheid zoals die in de zeep kan worden gebruikt voor een broodje van het recept beschreven in het e-book. Meestal ligt dit rond de 19 gram totaal (of ongeveer 3% van het totale gewicht van de zeep, zo’n 644 gram), maar soms is de hoeveelheid aangepast omdat sommige geuren erg sterk zijn of juist wat zwakker. Het zal je misschien opvallen dat er wat kleine afrondingsverschillen zijn – dit komt omdat de hoeveelheiden zijn omgerekend uit de originele recepten. Die kun je dus negeren.

Als je een geur zou willen gebruiken in een huidolie kun je het percentage etherische oliën in het totaalrecept het beste door drie delen. Dus als er zo’n 3% etherische olie in een broodje zeep zit, dan zou je 1% in een huidolie doen – bij een huidolie van 100 gram betekent dit dus 1 gram etherische olie. Overigens is het goed om in gedachten te houden dat deze blends zijn samengesteld voor gebruik in zeep. Het verzepingsproces kan invloed hebben op hoe de geur uiteindelijk uitkomt in het product. Als je deze recepten gebruikt voor bijvoorbeeld een huidolie of een diffuser dan kan de geur-ervaring toch net even anders zijn.

Je zult je misschien meteen al realiseren dat het lastig kan worden om heel kleine hoeveelheden etherische oliën af te wegen van 1-2 gram of zelfs minder. Dan heb je een heel gevoelige weegschaal nodig. Als alternatief kun je overwegen om het gewicht om te rekenen naar druppels (volume) en druppels te tellen. Het nadeel is dat dit niet heel secuur is en dat het aantal druppels per gram kan verschillen per etherische olie, omdat sommige oliën een hoger soortelijk gewicht hebben dan andere. Dus dan is het een kwestie van uitproberen en bijstellen.

Een aantal van de etherische oliën hebben benoemenswaardige bijzonderheden, bijvoorbeeld omdat ze zich misdragen en voor snel verdikkende en verhittende zeep kunnen zorgen. Die oliën zijn vetgedrukt en staan onderaan verder beschreven.

Bier zeep met vetiver

• Vetiver 23% = 3,8g
• Jeneverbes 44% = 7,5g
• Salie 33% = 5,6g
Totaal 16,9g (~2,6% van totale zeep)

Rijstcurry zeep met komijn

• Komijn 10% = 1,9g
• Kardemom 20% = 3,8g
• Curryblad 20% = 3,8g
• Palmarosa 20% = 3,8g
• Koriander 20% = 3,8g
• Zoete venkel 10% = 1,9g
Totaal 19g (~3% van totale zeep)

Tomatensoep zeep met tijm

• Tijm 20% = 3,8g
• Rozemarijn 20% = 3,8g
• Selderij zaad 20% = 3,8g
• Basilicum 20% = 3,8g
• Bergamot 20% = 3,8g
Totaal 19g (~3% van totale zeep)

Brandnetel zeep met paardenbloem

• Mirre 14% = 2,5g
• Jeneverbes 32% = 5,6g
• Neroli 32% = 5,6g
• Bergamot 22% = 3,8g
Totaal 17,5g (~2,7% van totale zeep)

Echinacea zeep met yoghurt

• Patchouli 20% = 3,8g
• Palmarosa 30% = 5,6g
• Scharlei 20% = 3,8g
• Litsea 30% = 5,6g
Totaal 18,8g (~3% van totale zeep)

Actieve Kool zeep met kokosmelk

• Cipres 40% = 9,4g
• Rozemarijn 30% = 7,1g
• Scharlei 30% = 7,1g
Totaal 23,6g (~3,6% van totale zeep)

Zeezout zeep met kokosmelk

• Wierook 20% = 3,6g
• Patchouli 20% = 3,6g
• Marjolein 30% = 5,4g
• Grapefruit 30% = 5,4g
Totaal 18g (~2,8% van totale zeep)

Schoonmaakzeep met citroengras

• Cipres 30% = 5,4g
• Neroli 30% = 5,4g
• Basilicum 20% = 3,6g
• Citroengras 20% = 3,6g
Totaal 18g (~2,8% van totale zeep)

Benzoin

Dit is geen etherische olie maar een plakkerig hars. Het heeft een heerlijk rijke vanille-achtige geur die ook een goede anker vormt voor andere etherische oliën zoals vluchtige citrus geuren. Het is tegenwoordig moeilijk om het in echt pure vorm te vinden; het wordt vaak verdund met dipropylene glycol zodat het gietbaar wordt.

De pure vorm is lastig in zeep te verwerken omdat het niet zo goed oplost. De Kamille Scrub zeep werd via de hete proces methode gemaakt en de benzoin kon dan met een beetje hete zeep goed gemengd worden waarna het in de rest van de zeep werd gemengd. Dit kan ook met de koude procesmethode worden toegepast, maar dan moet er wel een staafmixer aan te pas komen om de benzoin met de zeep te kunnen vermengen. Klonten hars die niet goed opgelost zijn kunnen bij aanraking met de huid tot reacties leiden, dus dit wil je echt voorkomen.

In het geval van de verdunde benzoin is het belangrijk te onthouden dat de dipropylene glycol een sterke reactie tijdens het verzepingsproces kan veroorzaken waardoor de zeep heel snel dik en hard wordt. Dan is het onmogelijk om de zeep nog te kleuren en te gieten. Ook hier kan de hete procesmethode uitkomst bieden omdat je het na de verzeping kan toevoegen.

Overigens was de hete procesmethode sowieso de beste keuze voor de betreffende geur, omdat citroen erg instabiel is en via de koude procesmethode snel vervliegt. Het is dan het beste om de zeep een beetje te laten afkoelen voordat je de etherische oliën toevoegt.

Ik zou het eigenlijk niet snel aanraden om benzoin in een ander product te gebruiken dan zeep, juist door de lastige oplosbaarheid en het risico op klonten. Helaas is er geen goed alternatief voor deze geur. Vanille etherische olie bestaat niet en de verschillende soorten vanille aromas (oleoresin, absolute, of extract) zijn ontzettend duur, bevatten toevoegingen die sterk reageren in zeep, en/of brengen geen stabiele geur in zeep. Synthetische vanille geuren kunnen ook onvoorspelbaar reageren.

Vetiver

Van vetiver wil ik eigenlijk alleen zeggen dat de kwaliteit erg varieert en ik heb regelmatig slechte kwaliteit ontvangen. Vetiver is een diepbruine, licht stroperige substantie. Als je het met andere etherische oliën mengt kost het wel even moeite om het op te lossen. Als het net zo vloeibaar is als andere etherische oliën, dan is het mogelijk verdund of van slechte kwaliteit. De geur is dan ook niet zo overtuigend.

Kruidnagel

Kruidnagel etherische olie kan ervoor zorgen dat de zeep snel indikt en ook snel en sterk verhit waardoor er mogelijk een zeepvulkaan kan ontstaan (voor meer hierover, zie het e-book en vorige blog post). Als je geuren met kruidnagel wil gebruiken kun je deze etherische olie het beste in de basisoliën mengen ipv aan het zeepbeslag toevoegen. Op deze manier voorkom je een plotselinge sterke reactie bij het toevoegen omdat het al is opgelost en verdund. Ook kan het slim zijn om de zeep na het gieten te koelen. Kruidnagel is een sterk ruikende etherische olie die bij hoge concentraties een irriterende werking op de huid kan hebben. Een heel klein beetje is dus al snel genoeg. 

Sinaasappel

Sinaasappel etherische olie is net als andere citrus etherische oliën behoorlijk vluchtig en het kan lastig zijn om deze goed in een zeeprecept te fixeren. Sommige leveranciers hebben een 5-fold versie die geconcentreerder is en dus sterker dan de gewone. Zorg trouwens dat je de zoete sinaasappel etherische olie neemt en niet de bittere. 

Salie

Salie etherische olie kan ervoor zorgen dat zeep in de mal sterk verhit. Ik kan de precieze reactie van salie eigenlijk niet goed specificeren omdat ik het altijd met andere mogelijk reactieve ingrediënten gebruikte, zoals bier of hyssop etherische olie. Er is geen verdikkende werking, maar mogelijk dus wel een verhittende, waardoor je kunt overwegen om de zeep na het gieten te koelen. 

Tijm

Tijm etherische olie heeft een vergelijkbare werking als kruidnagel (verdikkend en verhittend) en kan dus het beste aan de basisoliën worden toegevoegd. Als je de kans op een zeepvulkaan wilt voorkomen kun je de zeep na het gieten het beste koelen (door bv in de koelkast te zetten). 

Neroli

Neroli etherische olie is ontzettend duur. Bij veel leveranciers is een betaalbare Neroli Light versie beschikbaar, wat er op neer komt dat neroli is nagebootst met componenten van andere etherische oliën. 

Laatste opmerkingen

Deze Kusala geur-blends zijn vrij te gebruiken, maar het is natuurlijk ook erg leuk om je eigen geuren samen te stellen. Ik vond het zelf altijd verrassend dat ik toch weer nieuwe unieke geuren kon verzinnen, bijvoorbeeld als ik recepten ontwikkelde voor andere merken. 

Je kunt suggesties voor leveranciers van etherische oliën in het e-book vinden – vaak loont het om het in Engeland te bestellen, al moet je dan rekening houden met bijkomende kosten voor verzending, BTW, en mogelijk andere invoerkosten. 

Veel plezier en geur-genot toegewenst!!